Bài giảng Ngữ văn 11 - Tuần 29: Về luân lí xã hội ở nước ta (trích Đạo đức và luân lí Đông Tây) - Năm học 2022-2023 - Nhóm 5

Tiết 102, 103: 
Về luân lí xã hội ở nước ta 
(Trích Đạo đức và luân lí Đông Tây ) 
Phan Châu Trinh 
I. Tìm hiểu chung 
1. Tác giả: 
Tự: Tử Cán, hiệu Tây Hồ, biệt hiệu Hi Mã. Quê: Quảng Nam 
- Chủ trương cứu nước: lợi dụng chiêu bài “khai hoá” của Pháp để đấu tranh hợp pháp, cải cách xã hội -> ảo tưởng nhưng đáng khâm phục. 
- 1908 ông bị bắt, bị đày đi Côn Đảo, ba năm sau được thả tự do rồi sang Pháp. 
-1925 trở về Sài Gòn, diễn thuyết vài lần rồi ốm nặng, mất ngày 24-3-1926. 
=> Là nhà cách mạng lớn của Việt Nam đầu thế kỉ XX. 
Cuộc đời: Phan Châu Trinh (1872 – 1926) 
 Đám tang Phan Châu Trinh 
 Đám tang Phan Châu Trinh trở thành một phong trào vận động ái quốc rộng khắp cả nước . 
Mộ và khu tưởng niệm cụ Phan Châu Trinh tại thành phố Hồ Chí Minh 
b. Sự nghiệp văn chương 
Phan Châu Trinh có ý thức dùng văn chương làm vũ khí cách mạng. 
- Văn chính luận chặt chẽ, đanh thép. 
- Thơ giàu cảm xúc. 
=> Văn thơ thấm nhuần tư tưởng yêu nước và tinh thần dân chủ. 
- Các tác phẩm chính (SGK) 
2. Đoạn trích Về luân lí xã hội ở nước ta 
 a. Xuất xứ, vị trí 
 - Thuộc phần III của bài diễn thuyết “ Đạo đức và luân lí Đông Tây ” (gồm 5 phần chính) được ông diễn thuyết vào đêm 19/11/1925 tại nhà Hội thanh niên Sài Gòn. 
 b . Thể loại : Văn bản diễn thuyết (Văn chính luận). 
 c. Bố cục : 3 phần 
* Phần 1 (Từ đầu đến “ từ lâu rồi ”): 
- Ở nước ta chưa có luân lí xã hội, mọi người chưa có ý niệm về luân lí xã hội. 
* Phần 2 ( Từ “ Cái XHCN cũng vì thế ”): 
- Tác giả trình bày thực trạng; phân tích nguyên nhân mà luân lí xã hội ở Việt Nam hiện thời chưa có . 
* Phần 3 ( Còn lại): Giải pháp để có luân lí xã hội ở nước ta. 
 - Mạch diễn giải : Hiện trạng chung -> biểu hiện cụ thể, nguyên nhân -> giải pháp. 
 -> Chặt chẽ, rõ ràng, có sức thuyết phục . 
=> Chủ đề tư tưởng : Cần phải truyền bá chủ nghĩa xã hội vào nước để gây dựng đoàn thể vì sự tiến bộ, hướng tới mục tiêu giành độc lập . 
d. Luân lí xã hội theo tác giả ở đoạn trích này là gì? 
- Là khái niệm chỉ những nguyên tắc, quy định hợp lý, hợp lẽ thường chi phối mọi quan hệ, hoạt động và phát triển của xã hội. 
* Cụ thể: ý thức tương trợ lẫn nhau giữa các cá nhân trong xã hội. 
 - Là “ cái nghĩa vụ mỗi người trong nước ” - tức là ý thức công dân mà mỗi người phải có. 
 - Là “cái nghĩa vụ mà loài người ăn ở với loài người ” – tinh thần hợp tác của con người vượt lên trên các rang giới dân tộc và lãnh thổ. 
=> Đó là ý thức sẵn sàng làm việc chung, sẵn sàng giúp đỡ nhau và tôn trọng quyền lợi của người khác. 
II. Đọc – Hiểu văn bản 
1. Phần 1: Nêu hiện trạng đất nước và khẳng định nước ta chưa có luân lí xã hội 
Cách vào đề: 
 + Khẳng định: Xã hội luân lí thật trong nước ta tuyệt nhiên không ai biết đến 
 + So sánh luân lí xã hội nước ta với quốc gia luân lí ở phương Tây nhằm nêu rõ: So với quốc gia luân lí thì người mình còn dốt nát hơn nhiều, nền đạo đức luân lí cũng không còn. 
-> Cách đặt vấn đề thẳng thắn, gây ấn tượng mạnh mẽ cho người nghe. 
Bác bỏ những chuyện vô bổ: 
+ Một tiếng bè bạn không thể thay cho xã hội luân lí được nên không cần cắt nghĩa 
+ Học thuyết của Nho gia bị hiểu sai lệch. 
-> Tránh hiểu nhầm và xuyên tạc khái niệm luân lí xã hội. 
* Cách lập luận: 
+ Vận dụng thao tác lập luận so sánh, bác bỏ 
+ Từ ngữ có ý nghĩa khẳng định, mạnh mẽ. 
+ Giọng điệu dứt khoát, hùng hồn. 
+ Trình bày theo cách diễn dịch. 
=> Tư duy nhạy bén, sắc sảo của tác giả . 
2. Phần 2: Hiện trạng và nguyên nhân nước ta không có luân lí xã hội. 
CÂU HỎI THẢO LUẬN 
- Nhóm 1 : Tác giả đã so sánh luân lí xã hội ở nước ta 
 và bên Âu châu, Pháp; so sánh nước ta ngày xưa với ngày nay như thế nào? Qua đó, ông muốn nói lên điều gì? 
- Nhóm 2 : Theo tác giả, những nguyên nhân nào dẫn đến tình trạng dân ta không có đoàn thể, không trọng công ích (luân lí xã hội)? Trong đó, nguyên nhân nào là chính? 
- Nhóm 3 : Nhận xét về từ ngữ, hình ảnh, kiểu câu và thái độ của tác giả trước thực trạng trên? Qua đó, em hiểu gì về phẩm chất của nhà cách mạng Phan Châu Trinh? 
a. Luân lí xã hội ở Âu châu, Pháp và ở Việt Nam 
Bên Âu châu, bên Pháp 
 - Không hiểu, chưa có ý niệm, điềm nhiên như kẻ ngủ ( thờ ơ, tê liệt). 
 Dẫn chứng: “ người mình thì phải ai tai nấy đến mình”. 
- Nguyên nhân: chưa có đoàn thể, ý thức dân chủ kém. 
 Rất thịnh hành và phát triển. 
 Dẫn chứng: “ mỗi khi mới nghe”. 
Nguyên nhân: có đoàn thể, công đức (có ý thức sẵn sàng làm việc chung ), có ăn học (văn hóa), biết nhìn xa trông rộng, 
Bên ta 
- So sánh nước Việt Nam: 
Ngày xưa 
Ngày nay 
- Cha ông mình ngày xưa cũng biết đoàn thể, biết công ích . 
- Trơ trọi, lơ láo, sợ sệt, ù lì . 
 Khẳng định xã hội chủ nghĩa thịnh hành ở phương Tây 
 thì ở nước ta ngày nay dân ta chưa có ý niệm gì. 
(nguyên nhân mất nước) 
b. Nguyên nhân nước ta không có luân lí xã hội 
Dân ta “phải ai tai nấy, ai chết mặc ai”, sợ sệt, ù lì không biết đoàn thể, không trọng công ích; 
- “Bọn học trò ham quyền tước, bả vinh hoa” -> giả dối, nịnh hót -> phá tan đoàn thể của quốc dân. 
Bọn vua quan phong kiến mặc sức bóp nặn dân chúng, chỉ biết vơ vét, coi việc dân ngu như một điều kiện tốt để củng cố quyền lực và lòng tham. 
- Người này đối với kẻ kia đều theo sức mạnh; thấy quyền thế thì chạy theo qụy lụy, dựa dẫm. 
*Nghệ thuật 
 - Xưng hô : bọn học trò, kẻ mang đai đội mũ, kẻ áo rộng khăn đen, bọn quan lại, bọn thượng lưu, đám quan trường, lũ ăn cướp có giấy phép 
 - Hình ảnh gợi tả, lối ví von: kẻ mang đai đội mũ ngất ngưởng ngồi trên , kẻ áo rộng khăn đen lúc nhúc lạy dưới, lũ ăn cướp có giấy phép 
 - Sử dụng các câu cảm thán, lặp cú pháp : “ Dân khôn mà chi! Dân ngu mà chi! Dân lợi mà chi! Dân hại mà chi! Dân càng nô lệ, ngôi vua càng lâu dài, bọn quan lại càng phú quý !” 
* Thái độ của tác giả: 
Căm ghét cao độ, phủ định triệt để chế độ vua quan chuyên chế -> muốn xóa bỏ. 
Mỉa mai, châm biếm giai cấp thống trị. 
Đau xót, cảm thông với tình trạng người dân cực khổ, bị áp bức và vận mệnh dân tộc. 
=> Phẩm chất trung thực, bản lĩnh cứng cỏi, lòng yêu nước của người hết lòng vì sự nghiệp duy tân đất nước, vì dân chủ và tiến bộ xã hội. 
3. Phần 3: Giải pháp 
 - Muốn độc lập, tự do -> có đoàn thể, có tổ chức -> truyền bá tư tưởng xã hội chủ nghĩa ( dân chủ) trong nhân dân. 
=> Giải pháp rõ ràng, ngắn gọn, thuyết phục -> thể hiện tầm nhìn xa trông rộng và ước mơ về một tương lai tươi sáng cho nước nhà. 
4. Nghệ thuật 
Cách kết hợp yếu tố nghị luận với yếu tố biểu cảm : 
+ Yếu tố nghị luận: 
. Cách lập luận chặt chẽ, lô gíc; 
. Chứng cứ cụ thể, xác thực; 
. Giọng văn mạnh mẽ, hùng hồn; 
. Dùng từ, đặt câu chính xác đạt hiệu quả nhận thức cao. 
+ Yếu tố biểu cảm: 
. Sử dụng câu cảm thán; câu mở rộng thành phần; 
. Cụm từ thể hiện tình đồng chí, đồng bào sâu nặng: người nước ta, người mình 
. Lời văn nhẹ nhàng, từ tốn: là vì người ta có đoàn thể 
-> lập luận có sức thuyết phục, tác động mạnh cả nhận thức và tình cảm của người nghe, người đọc. 
III. Tổng kết 1. Nội dung 
 - Tinh thần yêu nước, tư tưởng tiến bộ và ý chí quật cường của Phan Châu Trinh: dũng cảm vạch trần thực trạng đen tối của xã hội đương thời, đề cao tư tưởng đoàn thể vì sự tiến bộ, hướng về một ngày mai tươi sáng của đất nước. 
2. Nghệ thuật 
Kết hợp các yếu tố nghị luận và yếu tố biểu cảm. 
Phong cách chính luận độc đáo: lúc từ tốn, mềm mỏng, lúc kiên quyết, đanh thép; lúc mạnh mẽ, lúc nhẹ nhàng mà đầy sức thuyết phục. 
 Ý nghĩa thời sự của tư tưởng Phan Châu Trinh? 
Tầm quan trọng của việc gây dựng đoàn thể vì sự tiến bộ, nhằm tạo nên ý thức trách nhiệm với cộng đồng, với tương lai đất nước. 
Nó cảnh báo nguy cơ tiêu vong những mối quan hệ tốt đẹp nếu còn những kẻ ích kỉ, ham quyền tước 
Nó khơi dậy niềm âu lo về sự chậm tiến của một xã hội mà ở đó tinh thần dân chủ còn chưa được ý thức như một nhân tố thúc đẩy sựu phát triển. 
* Bài tập củng cố: