Bài giảng Ngữ văn 11 - Tuần 2: Tự tình (Bài II) - Năm học 2022-2023 - Lý Quang Hồng - Trường THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm

TỰ TÌNH  
 HỒ XUÂN HƯƠNG 
Tế Hanh 
 Chị Hồ Xuân Hương 
Mỗi lần nhắc đến chị 
Tôi không nghĩ chị cách tôi hai thế kỉ 
Mà thấy chị đương thời 
Câu thơ chị như tiếng kêu 
Vọng về phía trước 
“Ví đây đổi phận làm trai được 
Thì sự anh hùng há bấy nhiêu” 
Chị xót xa cho thân phận đàn bà 
Không phải từng câu từng chữ 
Mà từng thớ thịt làn da 
Thơ chị Việt Nam như bát canh dưa 
Xanh như trời trong sau cơn mưa 
“Ong non ngứa nọc châm hoa rữa 
Dê cỏn buồn sừng húc dậu thưa” 
Chị Hồ Xuân Hương ơi 
Đọc thơ chị tôi vừa buồn vừa âm ỉ 
Chị không những của thế kỉ hai mươi 
Mà còn của thế kỉ hai mươi mốt. 
	(Tuyển tập thơ Tế Hanh 
	-NXB Văn Học,1997) 
thơ tế hanh 
Gửi Hồ Xuân Hương 
Đêm khuya vẳng vẳng trống canh dồn, 
Trơ cái hồng nhan với nước non. 
Chén rượu hương đưa say lại tỉnh, 
Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn. 
Xiên ngang mặt đất rêu từng đám, 
Đâm toạc chân mây đá mấy hòn. 
Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại, 
Mảnh tình san sẻ tí con con. 
Tự tình 
HỒ Xu â n Hương 
Văn bản 
Văn bản 
Bìa sách 
Bìa sách Nguyễn Hữu Tiến 
I/ TÌM HIỂU CHUNG 1/ TÁC GIẢ 
Tác giả 
 Tiểu sử 
	Tên, quê quán, cá tính, cuộc đời riêng. 
Sự nghiệp sáng tác 
 Số lượng tác phẩm, nhận định, nội dung nổi bật, sự tôn vinh của người đời sau 
 2/ VĂN BẢN 
 Xuất xứ: thuộc chùm thơ “Tự tình” (3bài) 
Bố cục: 4 phần 
Thể loại: thơ Nôm Đường luật, thất ngôn bát cú 
4/Hai câu kết : Tình cảnh ngang trái, éo le duyên phận  	 của Xuân Hương 
1/Hai câu đề: Hoàn cảnh và tâm trạng của Xuân Hương  
2/Hai câu thực : Tả thực nỗi buồn Xuân Hương. 
3/Hai câu luận: Tâm trạng phẫn uất trước duyên phận  
 II/ ĐỌC HIỂU VĂN BẢN 
Đêm khuya văng văng trống canh dồn Trơ cái hồng nhan với nước non 
 - Từ láy: “văng vẳng” không gian: vắng lặng, tĩnh mịch. 
 - “ đêm khuya ”: đêm thanh vắng, sắp tàn. 	 thời gian tâm trạng  
1/Hai câu đề: Hoàn cảnh và tâm trạng của Xuân Hương  
“trống canh dồn ”: thời gian trôi nhanh tâm trạng tác giả: rối bời những nỗi niềm 
Hoàn cảnh: cô đơn trong đêm dài, cay đắng cho duyên phận hẩm hiu. 
- Nhịp thơ: Trơ/ cái hồng nhan /với nước non: mạnh mẽ, dứt khoát tạo câu thơ đa nghĩa, giàu tâm trạng.  
 - “trơ”+“cái hồng nhan”: đảo ngữ nỗi đau buồn về duyên phận 
- “trơ với nước non”: bản lĩnh Xuân Hương 
 Từ “trơ”: trơ ra , ý nghĩa thách thức 
 tâm trạng buồn tủi, cay đắng của nhà thơ. 
 Từ “trơ”: lẻ loi, trơ trọi, trạng thái thụ động của con người 
2/Hai câu thực : Tả thực nỗi buồn Xuân Hương. 
	Chén rượu hương đưa say lại tỉnh	Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn. 
 - Đối lập: say / tỉnh 
 Nỗi chua xót bẽ bàng cho duyên phận 
 - Cách kết hợp từ độc đáo, có giá trị biểu cảm : 
 “bóng xế/ khuyết /chưa tròn” hạnh phúc, tình duyên 	 không trọn vẹn. 
 Niềm khao khát hạnh phúc của nữ sĩ Xuân Hương 
Ước mơ 
hiện thực 
3/Hai câu luận: Tâm trạng phẫn uất trước duyên phận  
	 Xiên ngang mặt đất rêu từng đám	Đâm toạc chân mây đá mấy hòn. 
- Cách nhìn, cách cảm nhận thiên nhiên táo bạo. 
- Đối ngẫu + đảo ngữ, động từ mạnh: 
	“xiên ngang”	 “đâm toạc”  
 tâm trạng phẫn uất của nữ sĩ trước duyên phận 
Câu thơ mạnh mẽ gợi phong cách bản lĩnh của XH + Cảnh sinh động, giàu sức sống + Con người XH : lòng yêu đời tha thiết, khát vọng sống mãnh liệt. 
sức sống mạnh liệt của thiên nhiên 
 nỗi bất bình cho số phận.  
Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại 
Mảnh tình san sẻ tí con con 
4/Hai câu kết : Tình cảnh ngang trái, éo le duyên phận  	 của Xuân Hương 
 - “ Ngán”: tâm trạng chán ngán, buồn tủi và bất lực của con người trước thời gian. 
 Cách chơi chữ: “Xuân l ại lại” 
 Điệp từ: “xuân: + mùa xuân	 + tuổi trẻ,hạnh phúc 
 lại(1) phó từ: thêm lần nữa lại(2) động từ: đến, trở lại  
Ý thức tuổi xuân qua nhanh nhưng tình duyên không trọn vẹn. 
- Nghệ thuật tăng tiến: “mảnh tình/ san sẻ/ tí con con”  
	 Tâm trạng bi kịch. 
 cực tả nỗi niếm chua chát, ngán ngẫm cho thân phận, 
hạnh phúc. 	 
III/TỔNG KẾT  “Tự tình”(bài II) thể hiện tâm trạng, thái độ của Xuân Hương: vừa đau buồn, vừa phẫn uất trước duyên phận, gắng gượng vươn lên nhưng vẫn rơi vào bi kịch. Bài thơ cho thấy khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc và tài năng độc đáo của “Bà chúa thơ Nôm” trong nghệ thuật sử dụng từ ngữ và xây dựng hình ảnh. 
Tâm trạng bi kịch của Xuân Hương được thể hiện như thế nào trong bài thơ? 
Tâm trạng bi kịch của nhà thơ: 
- vừa đau buồn vừa thách thức duyên phận- vừa gắng gượng vươn lên vừa bất lực trước số phận. 
Tài năng “Bà chúa thơ Nôm “độc đáo của Xuân Hương được thể hiện như thế nào trong bài thơ? 
Nghệ thuật: Thơ nôm Đường luật, sử dụng từ ngữ giản dị nhưng táo bạo và độc đáo, giàu sức biểu cảm để diễn tả phong phú tâm trạng. 
Giá tri nhận văn sâu sắc của bài thơ là gì? 
Giá trị nhân văn của bài thơ: khát vọng sống và khát vọng hạnh phúc con người- người phụ nữ. 
Nhà văn Rumani Conxtantin Lupêanu vừa cho xuất bản tuyển tập gồm 64 bài thơ của nữ thi sĩ Hồ Xuân Hương do chính ông tổng hợp và biên dịch. Tuyển thơ dày 150 trang được in song ngữ tiếng Việt và tiếng Rumani, trong đó nhiều bài có thêm ký họa, minh họa và phần diễn giải ý nghĩa. Một số bài được dịch và gieo vần theo niêm luật của thơ Rumani. 
Ông Balaban – nhà văn Mỹ đã dịch sang tiếng Anh khoảng 50 bài thơ Nôm của nữ sĩ Xuân Hương:“Spring essence” 
KHÓC ÔNG PHỦ VĨNH TƯỜNG  Trăm năm ông phủ Vĩnh Tường ôi!Cái nợ ba sinh đã trả rồi.Chôn chặt văn chương ba thước đất, Tung hê hồ thỉ bốn phương trời.Cán cân tạo hóa rơi đâu mấtMiệng túi càn khôn khép lại rồi.Hăm bảy tháng trời đà mấy chốc,Trăm năm ông phủ Vĩnh Tường ôi!  
	 KHÓC ÔNG TỔNG CÓC 	 Chàng Cóc ơi! Chàng Cóc ơi!	Thiếp bén duyên chàng có thế thôi.	Nòng nọc đứt đuôi từ đây nhé,	Nghìn vàng xin chuộc dấu bôi vôi! 
1/ Xác định hoàn cảnh thời gian, không gian mà nhân vật 
trữ tình bộc lộ tâm sự? 
2/Con người xuất hiện trong trạng thái như thế nào? 
Có thái độ gì? 
HAI CÂU ĐỀ 
Câu hỏi- đề 
3/Trong nỗi buồn của mình, Xuân Hương đã tìm đến điều gì để mong được chia sẻ? 
4/Tại sao nhà thơ lại không tìm được niềm an ủi từ hương rượu, vầng trăng ? 
5/Cảnh tình Xuân Hương chua xót bẽ bàng, nhưng tâm hồn của Xuân Hương như thế nào? 
Hai câu thực 
Câu hỏi- thực 
 7/Không chọn cách nói bình thường, Xuân Hương chọn cách nói nào? muốn tỏ thái độ gì? 
 “Thân em như con hạc đầu đình Muốn bay chẳng cất nổi mình mà bay”  
Từng đám rêu xiên ngang mặt đất Mấy hòn đá đâm toạc chân mây  
Hai câu luận 
Câu hỏi- luận 
6 /Tìm các hình tượng thiên nhiên được miêu tả và nhận xét? 
 8/Hai câu kết nói lên tâm sự gì của tác giả? 
+ Tâm trạng là gì? Vì sao tác giả bộc lộ trực tiếp tâm sự ngán ngẩm cho duyên phận? 
+ Sử dụng nghệ thuật gì để bộc bạch tâm sự? 
+ Nhận xét cách kết hợp từ có gì độc đáo trong câu cuối? 
THẢO LUẬN 
Câu hỏi- kết 
Từ “trơ” có thể kết hợp được với những từ nào? 
Mỗi lần kết hợp như vậy có ý nghĩa gì?